Sektor szeroko rozumianej „ekonomii społecznej”, zwany też skrótowo „NGO” lub potocznie „trzecim sektorem”(obok sektora prywatnego i sektora publicznego) jest tworzony głównie przez organizacje społeczne, takie jak: fundacje i stowarzyszenia. Organizacje społeczne zostały wymienione szczegółowo w Kodeksie postępowania administracyjnego (art. 5 par. 2 punkt 5) gdzie wskazuje się że sektor ten tworzą: organizacje zawodowe, samorządowe, spółdzielcze i inne.
Uwarunkowania prawne
W myśl ustawy z dnia 7 kwietnia 1989 roku Prawo o stowarzyszeniach (art.2) stowarzyszenie jest dobrowolnym, samorządowym, trwałym zrzeszeniem o celach niezarobkowych. Każde zrzeszenie jest grupą społeczną i opiera swoją działalność na pracy społecznej swoich członków. Stowarzyszenie nie może mieć celu zarobkowego. Posiada takie cechy jak: dobrowolność, samorządność, legalność, świeckość, trwałość. Dobrowolność polega przede wszystkim na swobodzie inicjatywy zrzeszania się. Samodzielność stowarzyszenia objawia się tym, iż samodzielnie uchwala się cele, programy działania i struktury organizacyjne oraz akty wewnętrzne dotyczące jego działalności. Legalność oznacza że stowarzyszenie dopełniło obowiązku zgłoszenia lub rejestracji i w myśl przepisów może działać. Samorządność polega na samodzielnym i niezależnym wobec organów państwa zawiadywaniu swoimi prawami przez organizację społeczną. Świeckość oznacza że stowarzyszenia wyjęte są spod władzy instytucjonalnego oddziaływania organizacji religijnych. Istota trwałości polega na trwałości jego celów.
Wszystkie stowarzyszenia działają na równych prawach i zasadach. Wszyscy członkowie są równi wobec władz stowarzyszenia i względem siebie. Każde stowarzyszenie posiada osobowość prawną, może nabywać prawa i zobowiązania oraz może prowadzić działalność gospodarczą, przy czym dochód z działalności gospodarczej służy realizacji celów statutowych i nie może być przeznaczony do podziału pomiędzy jego członków. O podjęciu i zakończeniu działalności gospodarczej oraz jej zakresie decyduje walne zebranie członków.
Uregulowanie prawne stowarzyszeń jako organizacji społecznych w ustawie z dnia 26 listopada 1998 r. o finansach publicznych akcentuje najważniejsze zasady współpracy stowarzyszeń z jednostkami samorządu terytorialnego/jednostkami budżetowymi państwa w oparciu o:
a) Jawność finansów publicznych– poprzez podawanie do publicznej wiadomości kwot udzielonych dotacji z budżetu państwa oraz budżetu JST– art.11 ust.2;
b) Jakość realizowanych zadań publicznych – organizacja społeczna winna przedstawić ofertę zgodnie z zasadami uczciwej konkurencji, gwarantującą wykonanie zadania w sposób efektywny, oszczędny i terminowy – art.25;
c) Zasady szczegółowego rozliczania wydatków publicznych– ujęcie wydatków w formie klasyfikacji budżetowej – art. 69 ust.4.
Ponadto ustawa ww. podkreśla dwie funkcje państwa w zakresie współpracy z organizacjami społecznymi – zasadę pomocniczości oraz zasadę kontroli. Państwo angażuje swoje siły (środki finansowe) na rzecz pomocy najsłabszym, najuboższym jednostkom (funkcja pomocnicza) oraz jednocześnie sprawuje kontrolę nad ich wydatkowaniem i nadzoruje działalność stowarzyszeń (funkcja kontrolna).
Kontraktacja świadczeń organizacji pozarządowych w zakresie ich działalności statutowej (a zatem pozostająca poza sferą ich działalności gospodarczej) przez władze publiczne jest jedną z najbardziej charakterystycznych cech „trzeciego sektora”, sprzyja ona bowiem zarówno aktywizacji organizacji pozarządowych i wykorzystaniu ich potencjału w celu spełniania ważnych społecznie zadań, jak i uwalnianiu się przez instytucje publiczne z bezpośredniego dostarczania wielu szeroko rozumianych usług społecznych, zwłaszcza wyspecjalizowanych przedmiotowo lub podmiotowo.
Ustawa z dnia 7 kwietnia 1989 Prawo o stowarzyszeniach ma kluczowe znaczenie w kwestii funkcjonowania tych organizacji społecznych. Ustawa ww. składa się z 57 artykułów uporządkowanych w siedmiu działach tematycznych. Dotyczą one takie zagadnienia jak: tworzenie stowarzyszeń, nadzór, likwidację stowarzyszeń, sytuację stowarzyszeń zwykłych a także problematykę majątku stowarzyszeń. Ustawodawca wskazuje tutaj jako źródła majątku: składki członkowskie, darowizny, spadki, zapisy, dochody z własnej działalności, dochody z majątku stowarzyszenia oraz ofiarności publicznej oraz społeczną pracę członków (art. 33 ust.1). Umiejscowienie przez ustawodawcę na pierwszym miejscu w tym katalogu zamkniętym „składek członkowskich” ma na celu podkreślenie niezarobkowego charakteru celu istnienia stowarzyszenia. Warto zauważyć tutaj, że przepisom ww. ustawy podlegają stowarzyszenia mające osobowość prawną, określane mianem „zarejestrowanych”. Regulacja prawna ustawy nie jest całkiem zupełna – gdyż przepisy innych aktów prawnych mają zastosowanie – jak np. zapisy Kodeksu cywilnego w odniesieniu do osób prawnych.
Dotacje mogą być udzielane z budżetu państwa na finansowanie lub dofinansowanie zadań zleconych do realizacji jednostkom niezaliczonym do sektora finansów publicznych, w tym stowarzyszeniom – dotacje celowe. Dotacje stowarzyszenie otrzymuje na podstawie umów zawartych z dysponentem części budżetowej, z uwzględnieniem przepisów ustawy z dnia 24 kwietnia 2003 o działalności pożytku publicznego i wolontariacie. Umowa taka powinna określać: szczegółowy opis zadania i termin wykonania, dotację celową należną jednostce wykonującej zadanie i tryb płatności, tryb kontroli wykonania zadania oraz sposób rozliczenia udzielonej dotacji celowej i zasady zwrotu niewykorzystanej części dotacji.
Darowizny na rzecz fundacji / stowarzyszeń podlegają jednakowym regułom, które uzależniają istnieje obowiązku uiszczenia przez stowarzyszenie podatku dochodowego od dwóch okoliczności, a mianowicie posiadania preferowanych przez ustawodawcę celów statutowych oraz przeznaczenia dochodów na te cele. Stowarzyszenie może też przyjmować spadki i zapisy.
Działalność gospodarcza stowarzyszenia
Stowarzyszenie jest zrzeszeniem o celach niezarobkowych i działa na podstawie Statutu. Nie wyklucza to jednak prowadzenia przez stowarzyszenie działalności gospodarczej. Stowarzyszenie może prowadzić działalność zarobkową zarówno w formach organizacyjnie wyodrębnionych (np. spółki, spółdzielnie) jak też bezpośrednio (w formie niewyodrębnionej). W pierwszym przypadku w obrocie występują odrębne od stowarzyszenia podmioty – np. spółki handlowe, spółdzielnie, w których stowarzyszenia ma udziały i akcje. W przypadki działalności niewyodrębnionej w obrocie występuje samo stowarzyszenie.
Pojęcie „działalności statutowej” i działalności gospodarczej są powszechnie uznane za przeciwstawne – to, co wchodzi w zakres wykonywania działalności statutowej, nie należy do sfery działalności gospodarczej i odwrotnie. Dochód z działalności może służyć realizacji celów statutowych i nie może być przeznaczony do podziału między członków. Jednolity obowiązek podatkowy przejawia się w zakresie uregulowania płatności z tytułu: podatku dochodowego, podatku od towarów i usług, podatku od nieruchomości.
Najważniejsze obowiązki sprawozdawcze stowarzyszeń w zakresie finansów publicznych dotyczą następujących kwestii:
➔ Sprawozdanie finansowe (w formie : Bilans + Rachunek zysków i strat + Informacja dodatkowa)
Składane do 10 lipca za rok poprzedni do lokalnego Urzędu Skarbowego właściwego ze względu na miejsce funkcjonowania (organ podatkowy gminny); dodatkowo organizacje prowadzące działalność gospodarczą winny złożyć do Krajowego Rejestru Sądowego w ciągu 15 dni od daty zatwierdzenia, czyli najpóźniej do dnia 15 lipca;
➔ Sprawozdanie merytoryczne – OPP;
Sprawozdanie z działalności musi być opublikowane najpóźniej do 15 lipca w bazie sprawozdań prowadzonej przez właściwego ministra któremu wprost dane stowarzyszenie podlega;
➔ Sprawozdanie z wykonania umów;
Umowy zawierane z innymi urzędami, instytucjami, sponsorami itp. zawierają zapisy dotyczące złożenia sprawozdania z realizacji umowy w określonym terminie;
➔ Należności publiczno-prawne na rzecz Urzędu Skarbowego oraz Zakładu Ubezpieczeń Społecznych;
Formy rozliczania:
- Roczne rozliczenie podatku dochodowego
Formularz CIT-8 za dany rok należy złożyć do 31 marca roku następnego do właściwego Urzędu Skarbowego
- Podatek dochodowy od osób prawnych
Uwaga: wszystkie organizacje pozarządowe mają obowiązek rozliczenia podatku dochodowego od osób prawnych – nawet jeśli są zwolnione z jego płacenia !
- Deklaracja dotycząca darowizn;
Formularz CIT-D do 31 marca przesyłają organizacje pozarządowe, które otrzymały darowizny w wysokości większej niż 15 000,00 PLN (jednorazowo) lub/i wartość wszystkich darowizn w danym roku obrachunkowym przekracza 35 000,00 PLN;
Uwaga: w przypadku gdy dochód danej organizacji nie przekracza 20 000,00 PLN;
- Roczne rozliczenie podatku z tytułu umów zawartych z pracownikami;
Do dnia 31 stycznia roku następnego należy dokonać rozliczenia wszystkich zaliczek (formularz PIT 4R) które pracodawca opłacał w przypadku zatrudniania osób;
Uwaga: do końca lutego organizacja powinna przekazać pracownikom na formularzach PIT11 informację dotyczącą dochodów i odprowadzonych podatkach;
- Deklaracje ZUS i deklaracje skarbowe;
Płatności na rzecz US – do 20 dnia kolejnego miesiąca;
Płatności na rzecz ZUS – do 15 dnia kolejnego miesiąca;
Dodatkowo: obowiązek zgłoszenia w ciągu 7 dni „nowego pracownika” do ZUS;
- Rozliczenie podatku VAT;
Rozliczenie powinno nastąpić do 15 dnia kolejnego miesiąca
- Podatek od nieruchomości
W sytuacji gdy stowarzyszenie, które posiada nieruchomość bądź wynajmuje lokal gminny składa do 31 stycznia stosowną deklarację do urzędu gminy i opłaca podatek.
Stowarzyszenie, a organizacja pożytku publicznego
Konsekwencją uzyskania przez stowarzyszenie statusu organizacji pożytku publicznego jest możliwość prowadzenia przez nie nieodpłatnej i odpłatnej działalności pożytku publicznego oraz prowadzenia działalności pożytku publicznego na podstawie zlecenia realizacji zadań publicznych (art. 6-10 oraz 11-19 ustawa z dnia 24 kwietnia 2003 o działalności pożytku publicznego i wolontariacie). Nie oznacza to jednak, że organizacje nie posiadające statusu OPP nie mogą prowadzić działalności pożytku publicznego. Organizacjom pożytku publicznego przysługuje również na zasadach określonych w przepisach odrębnych zwolnienie od: podatku dochodowego od osób prawnych; podatku od nieruchomości, podatku od czynności cywilnoprawnych, opłaty skarbowej, opłat sądowych – w odniesieniu do prowadzonej działalności przez nie pożytku publicznego (art. 24 ust.1 udppw). Mogą one również nabywać w szczególnych warunkach prawo do użytkowania nieruchomości będących własnością Skarbu Państwa lub jednostki samorządu terytorialnego (art.24 udppw). Podatnik podatku dochodowego od osób fizycznych może przekazać 1% podatku obliczonego zgodnie z odrębnymi przepisami na rzecz wybranych przez siebie organizacji pożytku publicznego (art. 27 u dppw).
W latach dziewięćdziesiątych ubiegłego stulecia stowarzyszania i fundacje jako jednostki tzw. „gospodarki uspołecznionej” były traktowane korzystniej niż inne podmioty gospodarcze. Obecnie podlegają one tym samym podatkom i opłatom publicznoprawnym i korzystają jedynie z wyłączeń przedmiotowych. Możliwość prowadzenia działalności gospodarczej przez stowarzyszenia powoduje, że muszą one wywiązywać się z podobnych obowiązków sprawozdawczych w zakresie wydatkowania środków publicznych jak przedsiębiorcy. Wzajemne przenikanie się myśli – polityki społecznej oraz finansów publicznych, pozwala postrzegać uzyskane dotacje jako formy swego rodzaju „darowizny z poleceniem” (transakcje obustronne), a kontrakty z jednostkami budżetu państwowego lub budżetu JST jako rodzaj wzajemnej umowy odpłatnej na świadczenie wyspecjalizowanych usług na terenie danej gminy. O ile transfery finansowe przeznaczone na realizację zadań statutowych stowarzyszenia są powszechnie akceptowalne trzeba tutaj też mieć na uwadze, iż nieterminowe wywiązywanie się z określonych obowiązków sprawozdawczych przez stowarzyszenie w zakresie wydatkowania środków publicznych może mieć dotkliwe konsekwencje – począwszy od upomnień czy kar finansowych nakładanych przez organy kontroli, włącznie z poleceniem zawieszenia działalności lub wykreśleniem z Krajowego Rejestru Sądowego. W szeroko pojętym interesie wszystkich jednostek zaangażowanych w politykę społeczną dobrze byłoby aby wszystkie stowarzyszenia pamiętały i przestrzegały terminowego wywiązywania ze swoich obowiązków sprawozdawczych nie tylko na etapie przyjmowania, ale i na etapie wydatkowania środków publicznych.
Doradca specjalistyczny
w obszarze księgowo–
podatkowym i osobowym
e-mail: mariusz@jowes.pl